گذشته و حال و آینده کتابداری

کتابداری ایران: گذشته، حال و آینده 

آموزش کتابداری و اطلاع رسانی در ایران را باید در گذشته ی کتابخانه های این سرزمین جستجو کرد. در این صورت باید پذیرفت که آغاز این نوع آموزشها همراه با تاسیس اولین کتابخانه ها یا به تعبیر درست تر برپایی اولین مجموعه ها بوده است.

مقدمه:

آموزش کتابداری و اطلاع رسانی در ایران را باید در گذشته ی کتابخانه های این سرزمین جستجو کرد. در این صورت باید پذیرفت که آغاز این نوع آموزشها همراه با تاسیس اولین کتابخانه ها یا به تعبیر درست تر برپایی اولین مجموعه ها بوده است.

اکنون ما مفهوم دیگری را از کتابخانه ها دنبال می کنیم که در گذشته مرسوم نبوده. با پذیرش این فرض، تاریخ آموزشهای کتابداری به مفهوم اداره مجموعه ها را که البته حفاظت و نگهداری رکن اساسی آن را تشکیل می دهد باید به دوران دور یعنی زمان هخامنشیان (640ق.م- 338 ق.م) نسبت داد. ادامه این آموزشها را باید در کتابخانه های ساسانیان (242م.- 31ق.) و به ویژه در کتابخانه دانشگاه جندی شاپور دنبال نمود.

●تعریف مسیله

در قرن نوزدهم که دوران رشد کتابداری و نظریه های آن در ایالات متحده و انگلستان بود. قاجاریان بر ایران (1193- 1344ق.) حکومت می کردند. که نه اندیشه توسعه ملی دارند و نه در فکر آنند که در رقابت های بین المللی برای توسعه و نوآوری شرکت کنند. آنها حتی در مقابل اندیشه های نو که در اقدامات کسانی مانند قایم مقام فراهانی و امیرکبیر تجلی می یافت ایستادگی می کردند. بدین ترتیب در ایران قرن نوزدهم و نیمه قرن بیستم، نواندیشی سیاسی که مقدمه و زیربنای توسعه اجتماعی و فرهنگی بود متوقف شد. لذا نمی توان انتظار داشت در چنین شرایطی کتابخانه های ایران فراتر از کتابخانه سلطنتی کاخ گلستان رود و استفاده کنندگانی به جز شاه و دربار قاجار داشته باشد.

در همین دوران کتابخانه های عمومی در ایالات متحده رشد می یابند و شرایط اجتماعی و فرهنگی مناسب ظهور کتابداری حرفه ای و تاسیس دانشکده های کتابداری می شود.

● دوران پهلوی

ایران دوران حکومت پهلوی اول (1304- 1320ش.) از طریق زور و فشار، برای توسعه زیر ساخت های فنی، اقتصادی و فرهنگی مانند کارخانه ی نساجی، راه آهن سراسری، بانک ملی دگرگونی در جامعه نیمه فیودالی مواجه است. همراه با این تحولات، نظام آموزشی کشور به ویژه آموزش ابتدایی نیز متحول شد. وزارت فرهنگ برای ایجاد و تداوم نظام مذکور تاسیس شد. تاسیس وزارتخانه فرهنگ شرایط بنیان نهادن کتابخانه ملی را به وجود آورد؛ بدون اینکه جامعه کتابداری ایران هنوز با ایده های کتابداری نوین آشنا شده باشد.

نخستین دوره آموزشی کتابداری در سال 1318 در دانشسرای عالی که بعدها به دانشگاه تربیت معلم تغییر نام داد برگزار شد. در میان مدرسان این دوره ، که ترکیبی از استادان دانشکده تهران و کتابشناسان آگاه به نسخه های خطی بود. محسن صبا که کتابداری نوین را در فرانسه آموخته و در سال 1315 به ایران بازگشته بود. هر چند این دوره آموزشی با نفوذی که کتابداران سنتی در ایران داشتند، برنامه آموزشی محدودی داشت و موفق به آموزش جنبه های مختلف علوم کتابداری نگردید. ولی فرصتی بود که صبا شرکت کنندگان دراین دوره را با نظریه های کتابداری نوین که در فرانسه آموخته بود آشنا نماید.

اولین کتاب فارسی در زمینه کتاب و کتابداری را دکتر محسن صبا با عنوان اصول فن کتابداری و تنظیم عمومی و خصوصی در سال 1332 تالیف و در دانشگاه تهران منتشر شد.

در همین دهه (یعنی در دهه سی شمسی) تنها در سال 1333 ایرج افشار جزوه ای با نام (کتابشناسی ایران) تهیه و تنظیم کرد که به پیوست فرهنگ ایران زمین منتشر شد.در دهه چهل شمسی شاهد رشد و تولید منابع کتابداری در ایران شدیم.

با ایجاد مرکز خدمات کتابداری در سال 1347 و نیاز به منابع فارسی برای انجام دادن روند فهرست نویسی و رده بندی برای کتابهای فارسی و عربی از منابع مورد نیاز تهیه و تدوین شد و در این دهه اولین نشریات کتابداری ایران منتشر کرد.

● دوران پس از انقلاب اسلامی

پس از انقلاب اسلامی، دولت موقت، مردم ایران را، به ویژه کارکنان بخش عمومی و خصوصی را برای سازندگی فراخواند. دانشگاهها نیز شامل این فراخوان شدند و درهای دانشگاه برای ادامه فعالیتهای آموزشی و پژوهشی گشوده شد و گروههای کتابداری در تهران و شهرستان ها به ویژه آنهایی که در سطح فوق لیسانس فعالیت می کردند و از کمک استادان خارجی بهره می بردند. با مشکل کمبود و حتی نبود استاد مواجه شدند. از همه دشوارتر وضعیت گروه کتابداری دانشگاه اهواز بود که با رفتن دو نفر عضو هییت علمی امریکایی که اعضای یک خانواده بودند، با تعطیلی موقت مواجه گردید. بعد از این گروه، گروه های کتابداری دانشگاههای شیراز، الزهرا و علوم پزشکی ایران با دشواری زیادی از نظر ارایه کار مواجه شدند.

گروه های مذکور مجبور بودند با حداقل عضو هییت علمی، و بهره گیری از مدرسانی که بیشتر آنها در استخدام سازمان های حرفه ایی کتابداری و کتابخانه ها بودند به کار خود ادامه دهند.

در دهه شصت با ادغام مرکز خدمات کتابداری در کتابخانه ملی ابزارهای اصلی فهرست نویسی و کتابشناسی ملی با اصول علمی منظم تری تهیه و تدوین شد. در این سالها سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی( سمت) که مسیول تهیه و تدوین کتابهای علوم انسانی دانشگاهها است با ایجاد کمیته کتابداری، نسبت به تهیه و تدوین کتابهای فارسی کتابداری اقدام کرد که اولین ثمره آن در سال 1374 منتشر شد.

در سال 1365 علی رغم اینکه هنوز تعداد زیادی از کتابخانه ها به ویژه کتابخانه های دانشگاهی و اختصاصی، نظام کتابخانه های خود را نظام های دستی به رایانه ای تغییر نداده بودند و همچنین امکانات رایانه ای شدن به طور مطلوب در اختیار بسیاری از کتابخانه ها نبود، کمیته برنامه ریزی ضرورت توجه به موج جدید را که فناوری های نوین اطلاعاتی موجب شده بود احساس نمود. همچنین درباره تغییر وضعیت کتابخانه ها و تنوع آنها اندیشیده شده بود.