کتابخانه دیجیتال

کتابخانه دیجیتال (الکترونیکی) کتابخانه‌ای است که در آن اسناد به جای کاغذ یا سایر رسانه‌های محلی به شکل الکترونیکی ذخیره شده‌اند. اساس این کتابخانه‌ها ذخیره مدارک به شکل الکترونیکی و نیز استفاده الکترونیکی است. به این صورت که هر فردی در هر نقطه با استفاده از یک کامپیوتر معمولی و یک خط تلفن بتوانند به تمامی اطلاعات یک کتابخانه عظیم دسترسی پیدا کند. از این رو کافی است منابع را جمع‌آوری شده و در واحدهای حافظه در این نوع کتابخانه‌ها قرار داده شوند. مجموعه روشها، خدمات و ساختارهای اطلاعاتی که باعث می‌شوند تا اطلاعات در قالب یک فن‌آوری نوین با دسترسی آسان، سریع، و گسترده ارائه شوند، کتابخانه دیجیتال نام دارد.

محتویات:

تعریف کتابخانه دیجیتال

به طور کلی، کتابخانه الکترونیکی، سازمانی است حاوی منابع خاص که نگهداری آنها، دارای ارزش زیادی بوده و لذا در آن راهکارهایی جهت گزینش، سازماندهی، ارائه دسترسی‌های کنترل شده، امکان توزیع، حفظ یکپارچگی و اطمینان از ماندگاری مجموعه اطلاعات در طول زمان، پیش بینی گردیده‌است. سهولت دسترسی به منابع و مقرون به صرفه بودن آن، امکان تبادل اطلاعات و منابع موجود با دیگر سازمانها، بکارگیری مکانیزمهایی جهت حفظ، گسترش و توسعه، توجه به مسئله مالکیت معنوی، از مهمترین ملاحظات در کتابخانه دیجیتال می‌باشد.

سر در گمی‌های موجود در مورد این عبارت ناشی از آن است که در طول سالها عبارات متنوعی برای این مفهوم به کار برده شده‌است (مانند کتابخانه‌های الکترونیکی، مجازی، کتابخانه‌های بدون دیوار) و دقیقا مشخص نبود که معنای واقعی هر کدام از این مفاهیم چیست؟ از سوی دیگر، کتابخانه‌های دیجیتال مورد توجه حوزه‌های مختلف پژوهشی و تحقیقاتی است.

تاریخچه فناوری اطلاعات در کتابخانه‌ها

هر چند تا دیروز شکل مرسوم دسترسی محققان به اطلاعات پژوهشی به اشکال کاغذی و لوح فشرده بوده‌است، لیکن امروزه عرضه کنندگان اطلاعات، شبکه‌های وب را به عنوان رسانه‌ای مناسب‌تر برای پایگاه‌های اطلاعات مرجع و مجلات پژوهشی تمام متن یافته‌اند. کاربران می‌توانند از طریق وب، اطلاعات مورد نیاز تحقیق خود را در طول شبانه روز و در تمام روزهای هفته از هر مکانی بازیابی کنند. به علاوه، بسیاری از پایگاه‌های مبتنی بر وب، به شکل قوی تری تجهیز شده‌اند ویا اینکه اطلاعات بیشتری نسبت به شیوه‌های سنتی کاغذی یا لوح فشرده ارائه می‌کنند. تغییرات سریع و همه جانبه، کتابخانه‌های تخصصی و کتابداران متخصص در این کتابخانه‌ها را در آستانه عصر جدیدی قرار داده‌است که با گذشته نه چندان دور، بسیار متفاوت است. سیستمهای رایانه‌ای که در کتابخانه‌ها تا دهه ۸۰ مورد استفاده قرار می‌گرفت، ارتباطی پیوسته و مستقیم با عملکردهای سنتی کتابخانه‌ها برقرار می‌نمود، علی رغم توانایی و قابلیتهای عملی و گسترده فهرستهای قابل دسترسی برای عموم (online public access catalog) و سیستمهای محلی متصل بدانها، کتابخانه‌ها هنوز مدلی سنتی از مجموعه‌های فیزیکی و محلی هستند که عمدتا از طریق ابزارهای کتابشناختی ناهماهنگ، می توان بدانها دسترسی یافت. هم اکنون پیشرفت‌های قابل توجهی دیده می‌شود که در حال تغییر بنیاد این مدل است. فناوریهای نو، فهرست‌های کتابخانه را از راهنماهای ساده منابع به سیستمهای جامع اطلاعاتی تغییر داده‌اند و در مرحله ایفای تعهد خود در انتقال مستقیم منابع اطلاعاتی کتابخانه‌های دنیا و مراکز اطلاع رسانی، به میز استفاده کنندگان هستند. داده‌های رقمی و تصاویر الکترونیکی، کم کم جایگزین منابع اطلاعاتی فیزیکی شده اند. روشهای سریع دستیابی به منابع اطلاعاتی به تدریج اهمیت بیشتری از گردآوری مجموعه‌های جدید پیدا کرده‌است. به گفته کینگ در سال۲۰۱۰ بیش از۸۰ درصد روزنامه‌ها و نشریات به صورت پیوسته و از طریق شبکه‌های دور بین‌المللی در دسترس خواهند بود. این پیشرفتها پیامدهای عمیقی کتابخانه‌های تخصصی دارد . فناوری تقریبا تمام جنبه‌های کار کتابخانه را تحت تاثیر خود قرار داده‌است: کتابداران شاغل در بخش فراهم آوری اکنون باید به دنبال راهی جهت دسترسی مراجعان به منابع دیجیتال باشند، فهرستنویسان باید این منابع را دسترس پذیر سازند و کتابداران مرجع نیز ضمن کمک به مراجعان در داخل کتابخانه باید پاسخگوی ارباب رجوع از راه دور باشند.

تاریخ استفاده ازرایانه در کتابخانه‌ها و مراکز اطلاع رسانی را می‌توان به چند دوره نسبتا مشخص تقسیم کرد: در دهه ۱۹۴۰ نخستین روشهای نیمه ماشینی ذخیره و بازیابی اطلاعات با استفاده از نظام برگه‌ای لبه منگنه مورد توجه قرار گرفت. این نظام در واقع پیش آمد نظام‌های رایانه‌ای دهه ۱۹۶۰ بود. در دهه ۱۹۸۰ شاهد گسترش نظام‌های پیوسته چه از نظر تنوع و ایجاد نرم‌افزارهای آماده و تجهیزات چاپ و نمایش اطلاعات و چه از نظر نفوذ و کاربرد این نظام‌ها در کشورهای در حال رشد بود. دهه ۱۹۹۰ دهه رشد اینترنت به حساب می‌آید و کتابخانه‌ها نیز از این پدیده حاصل از فناوریهای جدید در کارهای خود به خوبی استفاده کردند. این مسیر روز به روز در حال تحول و پیشرفت است و جهت آن به سوی افزایش توانایی‌های انسان در به دست آوردن دقیق اطلاعات می‌باشد. استفاده از فناوری اطلاعات نیازمند آموزشهای ویژه نه تنها برای کتابداران که مستقیما دست اندرکار اطلاع رسانی اند، بلکه برای استفاده کنندگان عادی نیز می‌باشد. باسواد کسی است که سواد رایانه‌ای داشته باشد و خود بتواند مستقیما از امکانات رایانه‌ای استفاده کند.

راههای مختلف گردآوری و تهیه منابع

• اسکن و دیجیتال کردن منابع انتخاب شده
• خریداری و یا تهیه منابع موجود به صورت دیجیتال و چندرسانه‌ای
• گردآوری برخی منابع مرتبط با اهداف سازمان از شبکه جهانی وب با رعایت مسائل مربوط به حق مؤلف
• گزینش و تبدیل منابع میکروفرمی موجود در سازمان به صورت دیجیتال
• تهیه برخی منابع مورد نیاز از طریق مبادله با سایر مراکز و کتابخانه‌های داخلی و خارجی

سخت‌افزارها و نرم‌افزارهای مورد نیاز کتابخانه دیجیتال  

سخت‌افزار:

• اسکنرهای مناسب کار با بررسی کامل از طرف کمیته کتابخانه دیجیتال به منظور اسکن هر چه بهتر و سریعتر منابع و اشیای مختلف
• دوربینهای دیجیتال مناسب با کارکرد مورد نظر
• سخت‌افزارهای مبدل میکروفرمها به داده‌های دیجیتال
• سیستم‌های کامپیوتری ذخیره اطلاعات
• سیستم‌های کامپیوتری برای تهیه نسخه پشتیبان از اطلاعات موجود

نرم‌افزارها:

نرم‌افزار مناسب انتخاب شده باید دارای شرایط زیر باشد:

• تبعیت از استانداردهای بین‌المللی فرمت تولید و نشر منابع الکترونیکی و دیجیتال و نیز ذخیره و بازیابی مانند دوبلین کور، Z۳۹٫۵۰ و غیره
• قابلیت دسترسی در محیط وب
• دارای رابط کاربری کاربرپسند
• قابلیت کنترل واژگان
• امکان انجام جستجوی ساده و پیشرفته در فیلدهای مختلف
• پشتیبانی نرم‌افزار از مدارک به خط و زبانهای مختلف
• قابلیت پشتیبانی از منابع چندرسانه‌ای

خط مشی دسترسی به منابع کتابخانه دیجیتال

الف ـ در مرحله اول کار، دسترسی به بیشتر منابع برای عموم آزاد و رایگان خواهد بود. در مراحل بعدی بنا به صلاحدید رؤسای ادارات و با تأئید رئیس سازمان ممکن است محدودیتهایی اِعمال شود. این محدودیتها می‌تواند شامل تعریف نام کاربر و کلمه عبور، دریافت هزینه برای مرور برخی از بخشها، اجازه دسترسی به برخی منابع فقط برای جامعه‌ای خاص از استفاده‌کنندگان مانند محققان و دانشجویان تحصیلات تکمیلی و غیره باشد.

ب ـ منابع انتخاب شده برای ارائه از طریق کتابخانه دیجیتال به سه شکل زیر عرضه می‌شود:

• منابع دیجیتال که فایل آن در اختیار کتابخانه‌است
• منابع دیجیتال که نسخه‌ای مجاز از یک فایل موجود در سایر کتابخانه‌هاست
• منابع دیجیتال که تنها به صورت پیوند فرامتنی عرضه می‌شود اما فایل آن متعلق به کتابخانه‌های دیگر است نظارت بر امور کتابخانه دیجیتال و ارزیابی آن در تمام مراحل تشکیل کتابخانه دیجیتال و بعد از اتمام و راه‌اندازی کتابخانه، کمیته موظف به نظارت و ارزیابی کلی امور انجام یافته و نیز بررسی مزایا و نارسایی‌های کتابخانه خواهد بود. نظارت و ارزیابی می‌تواند به پیشنهاد ادارات و از طریق انجام طرحهای مختلف پژوهشی و نظرسنجی از کاربران انجام پذیرد.

سیر تحول کتابخانه‌ها از سنتی تا مجازی

سیر تحول کتابخانه‌ها از سنتی تا مجازی از چند مرحله گذر کرده است:

• کتابخانه سنتی : موجودی به صورت چاپی که هیچ کار رایانه‌ای روی آن انجام نشده‌است
• کتابخانه خودکار : خودکار کردن فعالیت‌های کتابخانه، فهرست نویسی، امانت، فراهم آوری ... رایانه‌ای، موجودی بطور عمده به شکل چاپی با تعدادی محدود منابع
• کتابخانه الکترونیکی : فعالیت‌ها کاملا خودکار، شبکه دیسک فشرده، منابع به دو شکل الکترونیکی و متعارف است .
• کتابخانه دیجیتال: کاملا خودکار، تمام منابع به شکل دیجیتال در آمده، شبکه محلی فیبرهای نوری با سرعت بالا و دستیابی به شبکه‌های گسترده
• کتابخانه مجازی : کتابخانه بدون دیوار با تامین دستیابی به منابع، کتابخانه بدون منابع

ویژگیهای کتابخانه سنتی:

• غالبا موجودیها به صورت چاپی هستند .
• کلیه عملیات کتابخانه‌ای و ارائه خدمات اطلاعاتی بصورت دستی انجام می‌شود، و هیچ کار رایانه‌ای روی فعالیت‌های کتابخانه‌ها انجام نشده‌است
• فرایند سازمانی و مدیریت در این کتابخانه‌ها معمولاً دستی است .
• فرایند بازیابی اطلاعات بر مبنای استفاده از نمایه‌ها، کارت برگه‌ها که ماهیتا دستی هستند صورت می‌پذیرد .
• همیشه در دسترس نبودن مواد اطلاعاتی به دلیل استفاده همزمان آن سند توسط استفاده کننده دیگر بدلیل محدودیت ساعات کار اغلب کتابخانه‌ها، زمان استفاده از این کتابخانه‌ها معمولاً محدود است .

ویژگیهای کتابخانه‌های دیجیتال:

• کتابخانه‌های دیجیتال . وجه دیجیتال کتابخانه‌های سنتی هستند که مجموعه‌های دیجیتال و سنتی یعنی مواد الکترونیکی و کاغذی را در بر می‌گیرد.
• کتابخانه‌های دیجیتال هم به مهارت کتابداران احتیاج داردو هم مهارت دانشمندان کارآمد رایانه.
• در کتابخانه‌های دیجیتال فاصله میان جویندگان و پدید آورندگان تقریبا به صفر می‌رسد.
• کتابخانه دیجیتال علاقمندان به موضوعات مشترک را از سراسر کشور کنار هم می‌آورد و به آنها امکان می‌دهد که در هرجای ایران و حتی جهان در موضوعات مورد علاقه شان به بحث بنشیند و این باعث می‌شود فاصله میان نخبگان کشور از بین برود و آنها بتوانند مسائل خودشان را با دانشمندان و نخبگان جهان مطرح نمایند.
• در کتابخانه‌های دیجیتال . امکان استفاده همزمان از یک منبع خاص برای استفاده کنندگان فراهم است .برخلاف کتابخانه‌های فیزیکی برای کتابخانه‌های مجازی دو مقوله زمان و مکان . کلمات بی مفهومی هستند. از این نظر که خدمات کتابخانه‌ای را به زمان و مکان خاص محدود نمی‌سازند و اطلاعات موجود در این کتابخانه‌ها در تمامی روزهای هفته و در تمامی ساعات شبانه روز قابل دستیابی می‌باشند.

کتاب الکترونیکی (e-book)

e-book یا کتاب الکترونیکی، پدیده‌ای کاملا تازه‌است و می‌رود تا نظام آموزش و اطلاع رسانی کشورمان را با دگرگونی‌هایی اساسی مواجه سازد. کتاب‌های الکترونیکی، صرفا نسخه‌های دیجیتال کتابهای مکتوب نیستند، بلکه این مجموعه‌های اطلاعاتی طیف وسیعی اعم از انواع مختلف متون، تصاویر، اصوات را شامل می‌گردند. بعلاوه می‌توانند در قالب فایلهایی که می‌توانند توسط یک رایانه اجرا شوند، مانند قالبهای text, word, PDF, HTML و فایلهای اجرایی در آیند. سادگی اجرا، سادگی جستجو در متن، داشتن قالب زیباتر، م بودن مطالب، امکان عرضه یا فروش ساده ترو سریع تر، داشتن قابلیت افزودن امکانات مالتی مدیا و...... از جمله ویژگی‌هایی هستند که کتاب الکترونیکی را به عنوان یک رسانه رو به رشد، از سایر رسانه‌هایی از این دست متمایز می‌گرداند.

علل گرایش به کتابخانه‌های دیجیتال فنآوری اطلاعات

فناوری اطلاعات یا IT به فناوری‌هایی اطلاق می‌شود که امکانات لازم برای جمع آوری، انباشت پردازش و توزیع اطلاعات فراهم می‌کند. محور این فن آوری، رایانه و ارتباطات راه دور است . رایانه‌ها اساسا کارپردازش و انباشت اطلاعات را انجام می‌دهند و ارتباطات راه دور، امکان پخش و توزیع این اطلاعات را در سطحی بسیار وسیع فراهم می-سازد. فناوری یکی از دستاوردهای آدمی است که در ایجاد فرهنگ و تمدن بشری نقش مهمی داشته‌است. هیچ جنبه‌ای از زندگی انسانها را نمی‌بینیم که از فناوری تاثیر نپذیرفته باشد. کتابخانه‌ها ازجمله کتابخانه‌های تخصصی از این قاعده کلی مستثنی نیستند. خود فناوری ساخت کاغذ و چاپ متحرک، مجموعه کتابخانه‌ها را به سرعت بی سابقه‌ای افزایش داد، این افزایش بر همه جنبه‌های کتابداری تاثیر نهاد و عامل مهمی در بوجود آمدن کتابداری حرفه‌ای بود. این مسیر روز به روز در حال تحول و پیشرفت است و جهت آن به سوی افزایش تواناییهای انسان در به دست آوردن دقیق اطلاعات می‌باشد. . فناوری رایانه‌ای باتوجه به این که از توانایی انباشت وآماده سازی حجم بزرگی از اطلاعات برخوردار بود به کتابخانه‌ها راه یافت و مورد استفاده قرار گرفت. جستجوی پیوسته در بانکها و پایگاههای اطلاعاتی تحولاتی را بوجود آورد که به متخصصان رایانه یا متخصصان شبکه کتابخانه منجر شد. شبکه اینترنت باهدف تسهیل ارتباطات بشری، رایانه‌ها را به خدمت گرفت. توسعه این شبکه به ایده دهکده جهانی و به دنبال آن مفاهیمی مانند کتابخانه‌های الکترونیک یا مجازی انجامید.

آنچه موجب شده‌است که کتابخانه‌ها و مراکز اطلاع رسانی از فن آوری نوین استفاده کنند عبارتست از: سرعت، حافظه، دقت بسیار زیاد در فراهم آوری، انباشت و بازیابی اطلاعات به مدد رایانه و صرفه جویی در نیروی انسانی، ایجاد ارزش افزوده، انعطاف پذیری در برابر نیازهای گوناگون، دسترسی یکپارچه به اطلاعات، امکان استفاده ارزان از اطلاعات سایر کتابخانه‌ها و پایگاهها داده‌ها، امکان روزآمد کردن و اصلاح اطلاعات به شکلی ساده و سریع و اشتراک منابع . فنآوری اطلاعات در کتابخانه‌ها کارکردهای مختلفی دارد. این کارکردها را می‌توان به دو گروه کلی دسته بندی کرد: فعالیتهای اساسی و داخلی کتابخانه نظیر :مجموعه سازی، فهرستنویسی، امانت و کنترل نشریات ادواری دیگری خدمات اطلاع رسانی مانند: آگاهی رسانی جاری، اشاعه گزینشی اطلاعات، خدمات مرجع، خدمات پیوسته، تحویل مدرک و...

فراهم آوری مواد اطلاعاتی در کتابخانه‌ها و مراکز اطلاع رسانی تخصص آینده

کارکردهای جدیدگزینش و فراهم آوری منابع جدید گزینش و فراهم کردن منابع دانش بشری از نخستین کارکردهای حرفه‌ای کتابداری تلقی می‌شود و کتابداران برای انجام آن اصولی را تدوین کرده‌اند که مبتنی برچند قرن تجربه و دانش است. بدون تردید، این وظیفه در حیطه مستقیم کارکردهای کتابداران متخصص بوده و متولی دیگری ندارد. اکنون که در عصر اینترنت حجم منابع اطلاعاتی و تنوع در اشکال فیزیکی آنها نیز بطور قابل ملاحظه‌ای افزایش یافته‌است، حرفه کتابداری می‌تواند با تکیه بر اصول مترقی گزینش و مجموعه سازی، همچنان خدمات سودمند خود را به جامعه در دسترسی به مجموعه‌های کیفی تداوم بخشد که این امر با توجه به شرایط کنونی و با توجه به آشفتگی محیط اطلاعاتی و عدم آشنایی جامعه نسبت به چگونگی شناسایی منابع مناسب بسیار ارزشمند است. استفاده از فناوریهای جدید بویژه پست الکترونیکی و وب سایت برای برقراری تعامل با کاربران و شناسایی نیازهای آنان الزامی است. مجموعه مواد اطلاعاتی کتابخانه‌های تخصصی امروزی حتی با کتابخانه‌های تخصصی دهه گذشته بسیار تفاوت کرده‌است. جلوه‌های گوناگون این تفاوت را می‌توان در فراهم آوری انواع مواد جدید مشاهده کرد. اکنون بخش مهمی از منابع اطلاعاتی به ویژه منابع مرجع، مانند دایره المعارف‌ها، انواع واژه نامه‌ها، اطلسهای جغرافیایی و جز آن و پایگاهها اطلاعاتی مانند چکیده نامه کتابداری و اطلاع رسانی LISA به شکل الکترونیکی منتشر می‌شوند. وجود مجله‌های الکترونیکی و پایگاههایی که متن کامل مقاله‌ها را به صورت الکترونیکی در بردارند و همچنین وجود شبکه‌های اطلاع رسانی پیوسته (online) تحولات زیادی را در امر فراهم آوری مواد موجب شده‌است. کتابخانه‌ها و مراکز اطلاع رسانی اکنون با استفاده از انواع شبکه‌های محلی، ملی و جهانی قادرند اطلاعات مورد نیاز مراجعان خود را فراهم آورند و از سفارش و خرید بسیاری از منابع بی نیاز گردند، امری که تا چند سال پیش میسرنبود.

کتابدارانی که وظیفه مجموعه سازی و فراهم آوری در کتابخانه‌های تخصصی آینده را بر عهده خواهند داشت، باید بتوانند از امکانات پست الکترونیکی ارتباط خود را با کسانی برقرار کنند که در کار انتخاب مواد با کتابخانه همکاری می‌کنند. باید امکان دسترسی پیوسته و همیشگی انتخاب کنندگان را با فهرستهای ناشران و منابع کتابشناختی تجاری مانند BIP، فراهم کرد .

خدمات مرجع در کتابخانه‌های تخصصی

اصطلاح مرجع الکترونیک از تاره‌ترین اصطلاحات رایج در حرفه کتابداری است. همگان متفق القول و براین باورند که مرجع الکترونیکی، خدمات مرجع را از طریق پست الکترونیکی یا نرم‌افزار گپ زنی و یا ویدئوکنفرانس، که به مرجع زنده نیز معروف است، فراهم می‌آورد. اصطلاح مرجع‌های الکترونیک و مرجع‌های مجازی هم عنوان با مرجع دیجیتال به کار می‌رود اگرچه مرجع‌های مجازی تنها به مرجعی اشاره دارد که بواسطه مسافت و فضای فیزیکی نامحدود می‌باشد. همچنین هورن خدمات مرجع الکترونیکی را خدمات مرجعی می‌داند که با استفاده از امکانات و ابزارهای الکترونیکی و شبکه‌های رایانه‌ای به مراجعه کنندگان ارائه می‌شود.

کتابداران در عصر الکترونیک

کارشناسان خصوصیاتی را برای کتابداران عصر الکترونیک بر می‌شمرند که عبارتند از:

• همانند مشاوران اطلاعاتی عمل می‌کنند و بهترین منابع را برای گشایش گروهها و برآوردن نیازهای اطلاعاتی مردم نشان می‌دهند.
• کاربرد منابع اطلاعاتی الکترونیکی را به مردم آموزش می‌دهند.
• منابعی را که استفاده کنندگان خاصی به آنها آشنایی دارند، موجب جست و جو قرار می‌دهند .
• وظیفه بازکاوی اطلاعات را انجام می‌دهند، یعنی تالیف و ترکیبی از نتایج پژوهش‌های منابع متعدد به عمل می‌آورند و برآیندگزیده و ارزیابی شده را به متقاضی عرضه کنند و در صورت امکان مستقیما به رایانه او ارسال کنند.
• با ایجاد بایگانیهای مختلف و ارتباط با پایگاههای اطلاعاتی، مراجعه کننده را در دریافت اطلاعات مورد علاقه خودش یاری می‌نمایند.
• کتابدارن لازم است طرز کار با نرم‌افزارهای رایانه‌ای و ابزارهای الکترونیکی، مهارتهای سودمندی را از طریق شبکه‌های نرم‌افزاری در اشاعه اطلاعات الکترونیکی بیاموزند.

چشم‌انداز آینده

تغییرات و تحولات همه جانبه ای که در محیط اطلاعاتی، به ویژه در دسترسی راه دور به اطلاعات و کاهش مراجعه حضوری کاربران به کتابخانه‌ها، به وقوع پیوسته، انواع کتابخانه‌ها و مراکز اطلاع رسانی را تحت تاثیر قرارداده است و کتابخانه‌های تخصصی از این قاعده مستثنی نیستند. کتابخانه‌های تخصصی و کتابداری همیشه از فناوری‌های زمان خود متاثر شده اند. فناوریها همواره در کار کتابخانه‌ها و کتابداران تحول به وجود آورده اند، در واقع تخصصی شدن کتابداری و ظهور کتابداری حرفه ای، حاصل رونق کتابخانه بوده است. فناوری رایانه ای که به کارگیری آن در امور مربوط به ارائه اطلاعات حرفه اطلاع رسانی را بوجود آورد گشایشی دیگری در کار کتابداران به شمار آمد، اما این واقعیت بر کتابداران ثابت شد که کل بازار اطلاع رسانی دیگر متعلق به آنها نیست و حرفه کتابداری از سوی سایر حرفه‌ها ی اطلاع رسانی، به چالشی جدی فراخوانده شده است. شبکه اینترنت، دسترسی و انتقال اطلاعات را مفهومی دیگر بخشید. امکاناتی بی مانندی در دسترسی به اطلاعات به وجود آمد، ضمن آنکه حجم اطلاعات نیز افزایش چشم گیری یافت. کتابداران پی بردند که برای بهره گیری از فن آوری‌های جدید نیاز به آموزش دارند. کتابداران، وقتی دانش فنی درمورد بهره‌گیری از رایانه‌ها را با تخصص کتابداری خود در آمیزند می‌توانند به عنوان واسطه‌های اطلاع رسانی عمل کنند ایفای این نقش در بازار اطلاع رسانی حیات جدیدی به حرفه کتابداری بخشید. اگر دیروز هدف کتابخانه‌ها و مراکز اطلاع رسانی بیشتر گردآوری و سازماندهی منابع اطلاع رسانی بود، امروز هدف آنها به علت حجم انبوه اطلاعات پراکنده و آلوده، اشاعه اطلاعات می‌باشد در جهان امروز در حالی که وب جهان گستر، جهان را تحت تسلط خود درآورده است. هیچ کدام ازبخشها ی کتابخانه‌های تخصصی اعم از تهیه وسفارش، گردآوری، سازماندهی وحتی اشاعه، خارج از دایره اینترنت نمیتواند کارایی داشته باشد.

واژه‌های کلیدی

• دوبلین کور(Dublin Core): عناصر ابرداده دوبلین کور شامل ۱۵ عنصر توصیفی است. این عناصر عبارتند از: عنوان، پدیدآور، ناشر، موضوع، توصیف، منبع، زبان، رابطه، پوشش، تاریخ، نوع، فرمت، شناسگر، همکار و حقوق.
• رابط کاربری(User Interface): نوعی نظام محاوره‌ای که امکان برقراری ارتباط با نظام کامپیوتری را حتی به کاربری که از آن هیچگونه شناختی ندارد یا شناخت او مختصر است، می‌دهد.
• کتابخانه دیجیتال (Digital Library): کتابخانه دیجیتال واحدی است که بر اساس یک خط‌ مشی و ساختار مدون اقدام به گزینش، فراهم‌آوری، ذخیره‌سازی و اشاعه انواع اطلاعات به صورت دیجیتال برای مخاطبان خود می‌کند. در این کتابخانه امکانات دسترسی فکری، تفسیر، توزیع و نگهداری بی‌عیب و نقص منابع مذکور فراهم شده‌است.
• کنترل واژگان (Vocabulary Control): نظام نمایه‌سازی که عناوین آن از میان اصطلاحات انتخاب شود، ارجاعهای متقابل برقرار گردد و اصطلاحات جدید نیز پیش از به کار رفتن در نمایه، مستند ومصوب شود.
• منابع چندرسانه‌ای (Multimedia): منابع حاصل از ترکیب انواع مواد، مانند تصاویر متحرک، منابع دیداری، تصاویر ثابت، تصاویر گرافیکی، متن، منابع صوتی و غیره.
• میکروفرم (Microform): اصطلاحی عام برای همه شکلهای ریزپیشینه، مانند میکروفیلم، میکروفیش، برگة غیرشفاف که صفحاتی که از طریق عکاسی به ابعاد کوچک تبدیل شده‌اند، بر روی آنها چاپ می‌شوند. برای خواندن انواع میکروفرمها از درشت‌نماهای خاصی استفاده می‌شود.

تاریخچه کتابداری واطلاع رسانی

واژه کتابداری به عنوان برابر واژه انگلیسی "Librarianship" انتخاب شده است. دانشمند بزرگ، شیالی رانگاناتان زمانی که در دههٔ ۱۹۳۰ از انگلیس به هندوستان بازگشت و درصدد راه‌اندازی این دانش نوین در هند برآمد، جامعه هند در فهم این واژه مشکل داشتند و در نتیجه ایشان واژه جدید " Library Science" یعنی علم کتابداری را جایگزین آن واژه نمود. امروزه در آمریکا این واژه بیشتر بکار گرفته می‌شود.

در دههٔ ۱۹9۰ با اختراع ریزرایانه‌ها و در سال۱۹۹۰ با اختراع وب و ورود این فناوری‌های نوین اطلاعاتی به پهنه کتابخانه‌های جهان این دانش نیز دستخوش دگرگونی‌های گسترده‌ای شد. در نتیجه پژوهشگران و استادان این رشته درصدد تغییر نام آن برآمدند و واژه " Information" یعنی "اطلاعات" یا "اطلاع‌رسانی" نیز به نام این دانش اضافه شد و امروز از آن به عنوان " Library & Information Sciences" یعنی: علوم کتابداری و اطلاع‌رسانی یاد می‌شود. اگرچه در انگلستان و برخی کشورهای دیگر با عناوین دیگری از جمله " Information Studies" و " Information Management" نیز از آن یاد می‌شود.

امروزه این دانش در ایران نیز گسترش یافته و زیرشاخه‌های تازه‌ای از جمله اطلاع‌شناسی و وب‌شناسی را هم در بر می‌گیرد.

در اصل یک کتابدار در زمینه‌های سازماندهی، بازیابی و پراکنش اطلاعات در قالب‌های گوناگونی اعم از کتاب، مجله، پایگاه‌های اطلاعاتی و اینترنت تخصص دارد.

رشته دانشگاهی علوم کتابداری و اطلاع رسانی در تاریخ 19/6/1391، در جلسه شورای عالی برنامه ریزی، توسط اعضای کمیته برنامه ریزی، به علم اطلاعات و دانش شناسی تغییر یافت.

قوانین پنجگانه رانگاناتان 

شیالی رانگاناتان پدر علم کتابداری هند است. که قوانین پنجگانه او سرلوحه کار کتابداران است. این پنج قانون از قوانیین معروف در علم کتابداری و اطلاع رسانی می‌باشد:

۱. کتاب برای استفاده‌است.

۲. هر خواننده‌ای کتابش.

۳. هر کتاب خواننده اش.

۴. در وقت خواننده صرفه جویی کنید.

۵. کتابخانه موجودی زنده و پویاست.

فلسفه کتابداری

فلسفه کتابداری و اطلاع‌رسانی. فلسفه واژه‌ای است با ریشه یونانی به معنای عشق به دانایی و دانش که عمومآ آن را معرفت نظری؛ دانش ناظر به پرسش و چون و چرا درباره جهان، زندگی، و هدف غایی آن؛ یا دانشی که مدعی شناخت حقایق است؛ می‌دانند. در گفت‌وگوهای روزمره به معنای علت و دلیل کنش‌ها و رفتارها نیز به‌کار می‌رود (:1 ج 6، ذیل "فلسفه"). معناهای دقیق‌تر آن عبارتند از: 1) کسب آگاهی کلی درباره ارزش‌ها و واقعیت، بیشتر از راه تأمل و تعقل تا مشاهده، 2) تحلیل زمینه‌ها و مفاهیمی که مبین باورهای بنیادی‌اند، 3) نظام مفاهیم فلسفی، 4) نظریه‌هایی که زیربنای فعالیت‌ها یا اندیشه‌ها هستند، و 5) بنیادی‌ترین باورها، مفاهیم و نگرش‌های فرد یا گروه (:23 ذیل واژه).

در اینجا دو پرسش مطرح می‌شود: یکی اینکه در این بحث کدام یک از تعریف‌های بالا موردنظر است، و دیگر اینکه آیا مفاهیم فلسفی رشته کتابداری و اطلاع‌رسانی به‌صورت منظم در متون پایه تنظیم و تدوین شده‌اند یا باید آنها را از میان باورها و مفاهیم و نگرش‌های پراکنده و احتمالا غیرمنسجم استخراج کرد؟

در پاسخ به نخستین پرسش باید گفت منظور از فلسفه در اینجا، دستگاهی از مفاهیم و نظریه‌هاست که زیربنای اندیشه‌ها و فعالیت‌های کتابداری و اطلاع‌رسانی، و راهنمای کارِ[1]  این رشته است؛ بنابراین پرداختن به فلسفه این رشته مستلزم طرح پژوهش‌ها، نظریه‌ها، و روش‌شناسی‌هایی است که عملا براین رشته و حرفه تأثیرگذار بوده و هستند. پاسخ به دومین پرسش وابسته به پاسخ نخست است و آن اینکه مفاهیم فلسفی و نظریه‌پردازی‌ها در این رشته هنوز فاقد انسجام لازم است. به عبارتی، کار انجام شده بر روی مبانی نظری رشته به لحاظ کمی و کیفی در حدی نبوده که فلسفه کتابداری و اطلاع‌رسانی بتواند به‌صورت شاخه‌ای مستقل و منسجم مثل فلسفه علم، فلسفه تاریخ، فلسفه روان‌شناسی، و فلسفه دین اظهار وجود کند: تا به حال درسنامه‌هایی باعنوان "فلسفه کتابداری و اطلاع‌رسانی" تدوین نشده است  که حاصل و نشانه پژوهش‌های مقطعی و تداومی در این زمینه باشد. حتی در >دایره‌المعارف کتابداری و اطلاع‌رسانی<، سخن در مورد فلسفه رشته ذیل مدخل فلسفه علم (با تیتر فرعی کاربرد فلسفه علم در کتابداری و اطلاع‌رسانی) آمده است. ده‌ها نقل قول نیز از صاحب‌نظرانی چون پی‌یرس باتلر*، بیرگر یورلند[2] ، ویلیام ای. مک گرات، کی.ای. پتیگرو[3] ، کریشان کومار، رونالد آر. پاوئل[4] ، چارلز اچ. بوشا، استفان پی. هارتر، لوئل مارتین[5] ، ویلفرد لنکستر*، جس. اچ. شرا*، توماس دبلیو. شونیسی[6] ، گای گاریسون، جفری ان. گاتن، و اریک تراهان مؤید ضعف نظریه‌ها به‌ویژه پژوهش‌های بنیادی در این رشته است (:8 8-9). علاوه بر این، مباحثات و بلکه مناقشات بسیاری صرف پرسش‌هایی از این قبیل شده است که آیا کتابداری و اطلاع‌رسانی دو حوزه مجزا و مستقل است یا یکی زیرشاخه دیگری است؟ آیا اطلاع‌رسانی از ترکیب کتابداری و علم رایانه زاده شده یا علم کتابداری و علم اطلاع‌رسانی هر دو زیرشاخه‌هایی از مدیریت اطلاعات هستند؟ البته در طول چند دهه، لحن مدافعان و مخالفان جدایی کتابداری و اطلاع‌رسانی تغییر کرده و جدل‌های خصومت‌آمیز نخستین، به گفت‌وگوهای سازنده‌ای متمایل شده است، اما هیچ یک از این دیدگاه‌ها به‌صورت پارادایم مشخصی تبیین و تثبیت نشده و غالبآ به شرح اشتراکات و افتراقات این دو حوزه اکتفا شده است. مثلا تامس وال، ضمن برشمردن اشتراکات کتابداری و اطلاع‌رسانی، بدون اشاره به رابطه این دو حوزه تفاوت‌های مهم آنها را این‌گونه برمی‌شمارد: 1) به لحاظ نظری، کتابداری قائل به رسالتی اجتماعی است، در حالی که اطلاع‌رسانی تأکید بر ماهیت اطلاعات دارد و به جنبه‌های فنی و فناورانه بهره‌گیری از اطلاعات می‌پردازد؛ 2) به لحاظ عملی، هدف کتابداری خدمت به کاربران است، و هدف اطلاع‌رسانی افزایش بهره‌وری و کارآیی است؛ 3) انگیزه کتابداران اعتقاد به اصول آرمانی حرفه و ایجاد امکان دسترسی آزاد و برابر به پیشینه‌های مدون دانش است، و انگیزه‌اطلاع‌رسانان برآوردن هدف‌های سازمان‌ها و غالبآ سوددهی به سازمان مادر است؛ و 4) دامنه کار کتابداری محدود به نهاد کتابخانه است، حتی اگر این کتابخانه مجهز به امکانات الکترونیکی و دیجیتالی شده باشد، ولی دامنه کار اطلاع‌رسانی حوزه وسیع‌تری را دربرمی‌گیرد که فراتر از نهاد کتابخانه و مرکز اطلاع‌رسانی است (:27 ج 49، ص 311-315).

برای پی بردن به سبب‌های شکل نگرفتن پارادایم واحد در رشته، لازم است از این رشته و پیدایش و تحول تاریخی آن ــ چه در دورانی که "کتابداری" بود و چه آنگاه که "علم کتابداری" و "علم اطلاع‌رسانی" و "علم کتابداری و اطلاع‌رسانی" شد ــ آگاهی داشته باشیم. ما باید بدانیم در این دوره‌ها، هریک از رشته‌ها از چه نظریه‌ها و دیدگاه‌هایی بهره برده و در هر دوره، مبانی فلسفی رشته و حرفه کدام‌ها بوده‌اند. این دوره‌ها را می‌توان به‌صورت زیر تنظیم کرد: 1) دوره رواج اصول آرمانی حرفه؛ 2) دوره تکوین فنون بازیابی اطلاعات و نخستین نظریه‌ها؛ 3) دوره پژوهش‌های علمی با رویکردهای پوزیتیویستی و نظام‌مدار؛ 4) دوره پژوهش‌های علمی با رویکردهای شناختی و کاربرمدار؛ و 5) دوره رویکردهای متأثر از جریان‌های عصر پست مدرن.

.

کتابشناسی

کتاب شناسیها

اختراع صنعت چاپ در سال 1440 میلادی تحول عظیمی در جامعه بشری ایجاد کرد. از برکت این صنعت امکان چاپ کتاب در نسخ زیاد حاصل آمد و کتاب سریع تر و ارزان تر در اختیار اهل علم قرار گرفت. افزایش و توسعه انتشارات از توانایی فعلی جوامع بشری برای کنترل آنها بیشتر است و با گسترش کتابخانه ها نیاز به تهیه کتاب شناسی نیز احساس شد.

هیچ کتابخانه جدیدی نمی تواند بدون ابزارهای کتاب شناختی  از قبیل کتاب شناسی ها خدمت کافی ارائه نماید. کتاب شناسی ها به استفاده از کتاب ها و دیگر مواد کمک می کنند و به این ترتیب کاربرد سودمند دانش را ارتقا می دهند. بنابراین کتاب شناسی ها اهمیت بنیادی دارد و موتد پایه در هر مجموعه مرجع را تشکیل می دهد.